ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 5، مرداد 1404 ، شماره پی در پی 111

هنجارگریزی معنایی در جهت ایجاد تصاویر شعری در حدیقه سنایی و مثنوی مولانا

صفحه (245 - 266)
علی ایمانی‌زاده ، مریم خادم ازغدی (نویسنده مسئول)، فاطمه حیدری ، عطاالله کوپال
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1404

چکیده

زمینه و هدف: هنجارگریزی یکی از شگردهای آشنایی‌زدایی است که در آن بجهت خلق تصاویر بدیع و خلاقانه شعری، از قواعد حاکم بر زبان به نوعی انحراف از معیار رخ میدهد و همین مسأله سبب برجسته سازی در متن ادبی میشود. حدیقه سنایی و مثنوی مولانا از جمله متون ادبی است که از این شگرد جهت برجسته سازی تصویر بهره فراوان برده اند. هدف اصلی این پژوهش، بررسی هنجارگریزی در تصاویر شاعرانه حدیقه سنایی و مثنوی مولاناست.

روش پژوهش: این جستار به روش توصیفی ـ تحلیلی و از نوع پیمایش داده ها در چارچوب مؤلفه ها و گزاره های مکتب ساختارگرا بر مبنای الگوی هنجارگریزی لیچ انجام شده است. نمونه ها و مصادیق به روش تصادفی در حدیقه و مثنوی احصا شده اند.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش نشان میدهد که در حدیقه سنایی و مثنوی مولانا به جهت تشویق مخاطب به بهره گیری از مصادیق و مضامین عرفانی و تعلیمی عمیق از برجسته سازی در تصاویر بصورت بسیار هنری و برجسته ای استفاده شده است.

نتایج پژوهش: بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش تصویرسازی به کمک عناصر انسانی، جانوری و نباتی مشهودترین نوع هنجارگریزی تصویری در حدیقه سنایی و مثنوی مولانا است. سنایی و مولانا سعی کرده اند تا با بهره گیری از هنجارگریزی در استفاده از عناصر انسانی، طبیعی و نباتی و با ایجاد گسست معنایی در انگاره های منطقی، بصری و دیداری و خلق تصاویر تازه معنا را برجسته نمایند و اغراض عرفانی و آموزه های صوفیانه و تعلیمی را به زیباترین وجه پیش روی مخاطب قرار دهند.

کلمات کلیدی
هنجارگریزی , تصویر , حدیقه سنایی , مثنوی مولانا.

• احمدی. بابک (1372). ساختار و تأویل متن. چاپ چهارم. تهران: مرکز، صص 47 -49.
• اسدیان. امیر. رزاق پور. مرتضی (1402). بررسی فرمالیستی- تطبیقی هنجارگریزی و آشنایی زدایی در شعر شاعران معناگرا و صورتگرا با تاکید بر احمد شاملو و یدالله رؤیایی. پژوهشنامه مکتبهای ادبی. دوره 7. شماره 22. صص85-125.
• انوشه. حسن (1376). فرهنگنامه ادب فارسی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. صص368-1455.
• ایگلتون. تری (1389). پیش درآمدی بر نظریات ادبی. ترجمه: عباس مخبر. تهران: نشر مرکز، ص 88.
• بهمرام. نادر و نقی لو محمودآبادی. حافظ (1400). شاعران هنجار گریز؛ سیاب، بیاتی و ادونیس. تهران: انتشارات زرین اندیشمند، ص54.
• پورنامداریان. تقی و حیاتی. زهرا (1388). نسبت بیان سینمایی با تمثیلات ادبی در اشعار مولانا. پژوهشهای ادبی. 7(26).صص 76-53.
• توحیدیان. رجب و اکبری حسنی. محمد (۱۳۹۵). هنجارگریزی در مضمون سازی و معناآفرینی غزلیات بیدل دهلوی. فصلنامه زیبایی‌شناسی ادبی. دوره7. شماره 28.صص 149-185.
• حسن لی. کاووس (1401). گونه های نوآوری در شعر معاصر ایران. چاپ هفتم. تهران: نشر ثالث، ص43.
• حسن‌زاده. عبدالله و همکاران (1394). بررسی انواع هنجار‌گریزی در جریان شعری شعراستان بر مبنای الگوی لیچ. نشریۀ مطالعات زبانی و بلاغی. دوره 6. شماره 12. صص 55-76.
• حسینعلی‌زاده. آسیه و همکاران (1404). تحلیل و واکاوی نمودهای هنجارگریزی معنایی بر اساس نظریه لیچ در اشعار کیومرث منشی‌زاده نشریه علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی. سال هجدهم. شماره یکم. پی در پی 107. صص 141 ـ 168.
• رزمجو. مهری و همکاران (1401). هنجارگریزی در شعر کودک بر پایه نظریه لیچ. نشریه علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). دوره 15. شماره 79. صص 275 ـ 295.
• روحانی. مسعود. عنایتی قادیکلایی. محمد (1388). بررسی هنجارگریزی در شعر شفیعی‌کدکنی (م. سرشک) پژوهشنامه زبان و ادب فارسی (گوهر گویا). سال سوم. شماره سوم. پیاپی 11. صص 63 ـ 90.
• زمانی. کریم (1384). شرح جامع مثنوی معنوی. تهران: انتشارات اطلاعات، ص269.
• سالمیان. غلامرضا و سلیمانی. خاطره (1394). تحلیل بلاغی مجموعه اشعار محمدعلی بهمنی بر مبنای مولفه های هنجار گریزی معنایی. نشریه بلاغت کاربرد و نقد بلاغی.صص 44-20.
• سجودی. فرزان (1376). هنجارگریزی در شعر سهراب سپهری. تهران: انتشارات کیهان فرهنگی.
• سنایی (1329). مدرس رضوی. محمدتقی تصحیح حدیقه الحقیقه سنایی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• شفیعی‌کدکنی. محمدرضا (1370). موسیقی شعر. تهران: آگاه، ص10.
• شفیعی‌کدکنی. محمدرضا. (1366). صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگاه، ص123.
• شمیسا. سیروس (1381). نگاهی تازه به بدیع. چاپ چهاردهم. تهران: انتشارات فردوس، ص119.
• صفوی کوروش (1383). از زبانشناسی به ادبیّات جلد دوم نظم. تهران: سوره مهر، 79 ـ 86.-43.
• علوی مقدم. مهیار (1377). نظریه های نقد ادبی معاصر. تهران: سمت. صص 10 ـ 326.
• فتوحی رود معجنی. محمود (1392). سبک‌شناسی، نظریه ها، رویکردها و روشها. تهران: انتشارات سخن، ص 175.
• فتوحی رودمعجنی. محمود (1389). بلاغت تصویر. تهران: سخن، ص 26.
• محمدی. برات و همکاران (1401). فردیت و نوگرایی تصویر در شعر شیون فومنی. نشریه مطالعات نقد ادبی. شماره 53. صص 33-56.
• مشرف. مریم (1385). هنجار گریزی اجتماعی در زمان صوفیه. مجله دانشکده ادبیّات و علوم انسانی تربیت معلم. دوره 14. شماره52-53. صص135-149.
• مولانا. جلال الدین محمد بلخی(1384). مثنوی معنوی. به کوشش رینولد.آ. نیکلسون. چاپ سوم. تهران: نگاه.
• وبستر. راجر (1382). پیش درآمدی بر مطالعه نظریه ادبی. ترجمه: الهه دهنوی. تهران: روزنگار، ص 64.